Mübadelenin, Anadolu'da Kentsel Mekanın Şekillenmesine Etkisi: Bulancak Örneği

TÜRK- RUM MÜBADELESİNİN ANADOLU’DA KENTSEL MEKANIN ŞEKİLLENMESİNE ETKİSİ, GİRESUN/BULANCAK ÖRNEĞİ -  Selin KARAİBRAHİMOĞLU

ÖZET 

Göç, nedenleriyle sonuçlarıyla Anadolu’da her dönem toplumsal yapıyı şekillendiren en önemli etkenlerden biri olmuştur. Kimi zaman savaş, kimi zaman bulaşıcı hastalıklar, kimi zaman ekonomik ya da politik nedenlerle gerçekleştirilen göç, nedeni ne olursa olsun hem göç edeni, hem de göç edilen yerdeki yerli halkı başta sosyolojik ve ekonomik olmak üzere her açıdan etkilemiştir. Bu bağlamda Kurtuluş savaşı sonrası Lozan’da imzalanan sözleşme ile Yunanistan ile Türkiye arasında gerçekleştirilen karşılıklı göç (mübadele), Cumhuriyet döneminde gerçekleşmiş en kapsamlı göç hareketlerinden biri olarak tarihte yerini almıştır. Bu sözleşmeye göre, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan Rum halk ile Yunanistan sınırı içerisinde yaşayan Türk halk arasında zorunlu bir nüfus mübadelesi gerçekleştirilmiş, yüz binlerce kişi bu zorunlu göç sonucu doğdukları toprakları bırakıp “mübadil” olarak yabancısı oldukları topraklarda yaşamaya başlamışlardır.

Mübadiller hem yeni vatanlarına uyum sağlamaya çalışmış, hem de sahip oldukları kültürü yaşatmaya çabalamışlar; bu süreçte de yerli halk ile sürekli bir etkileşim içerisinde olmuşlardır. Bu durum toplumsal yapıyı şekillendirmiş, daha net bir ifadeyle dönüştürmüştür. Bu dönüşümün yansımaları ekonomik, sosyal, politik ve özellikle kültürel alanda izlenmekle beraber, kentte yeni mekansal çözümlemeleri de beraberinde getirmiştir. Farklı fonksiyonlar kentte yer almaya başlamış, yeni yönelimler ve öncelikler az ya da çok kent gelişimini etkilemiştir. Mübadele sonrası kentsel mekanda meydana gelen bu değişim/dönüşüm ve yönelimler cumhuriyet döneminde Anadolu’da kentsel mekanın şekillenmesinde rol oynamış faktörlerden biridir. Bu nedenle kentte yaşanan değişim/dönüşüm ve yönelimlerin irdelenmesi çalışmanın konusunu oluşturmuştur. 

Çalışma alanı olarak Giresun/Bulancak ilçesi seçilmiştir. Çünkü Giresun ve ilçesi Bulancak, geçmişte Karadeniz’de Rum nüfusunun yaşadığı, mübadele sonrası ise mübadillerin iskan edildiği yerleşimlerdendir. Çalışma, belirlenen örneklem alanda mübadele sonrası kent merkezi kentsel mekanında meydana gelen değişimlerin/dönüşümlerin kentsel mekanı oluşturan bileşenler bağlamında değerlendirilmesini hedeflemektedir. 

Anahtar Kelimeler: Giresun/Bulancak, Kent, Kentsel mekan, Kültür, Mübadele 

 (1 Yrd.Doç.Dr., Giresun Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu Mimarlık ve Şehircilik Bölümü, Gazi Paşa Yerleşkesi, GİRESUN, selin.karaibrahimoglu@giresun.edu.tr)

Ülke içinde nüfusun homojenliğini sağlayan, planlı iskan politikalarına geçişi gerekli kılan mübadele, Cumhuriyet döneminde Anadolu’da kentlerin şekillenmesinde rol oynayan etkenlerden biridir. Göç hareketinin toplumsal yapıyı etkileme biçimi, özellikle de mekânsal yansımaları, kentsel dokuya etkisinin boyutu her yerleşimde belli noktalarda benzeşirken, yöresel özelliklere ve göç eden sayısına bağlı olarak görece farklılaşmıştır. Göç edenlerin kendi tercihleri dışında iskan müdürlüğünün belirlediği şehirlere, Yunanlılardan geri kalan konutlara ve ya kent dışı alanlara yerleştirilmiş olması; göç ettikleri topraklarda hem ekonomik, hem kültürel olarak uyum sorunu yaşamalarına, kendilerini yeni geldikleri topraklara ait hissetmemelerine dolayısıyla kentle bütünleşememelerine neden olmuştur.

Bu bağlamda çalışmada 1923 Türk-Yunan Büyük Mübadelesinde göç edenlerin yerleştirilmesi mekânsal boyutuyla irdelenmiş, mübadillerin iskan edildiği Anadolu yerleşimlerinden Giresun/Bulancak çalışmanın inceleme alanı olarak seçilmiştir. Çalışmada kentin mübadele öncesi mekansal kurgusu tanımlanmış, mübadele sonrası dönemde değişimi/dönüşümü ile karşılaştırmalı olarak irdelenmiştir. Döneme tanıklık etmiş yapı sayısının oldukça sınırlı olması, konu ile ilgili yazılı kaynakların yetersiz oluşu nedeniyle kent merkezinde meydana gelen değişim/dönüşüm fotoğraf arşivlerinden, sınırlı sayıdaki yazılı kaynaklardan, döneme tanıklık edenlerden ve onların ikinci, üçüncü kuşak akrabalarından elde edilen sözlü bilgilere dayandırılarak, kentsel mekanı oluşturan bileşenler bağlamında değerlendirilmiştir.

1. Mübadelenin Genel Kapsamı 

Büyük Mübadele Lozan’da 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan, İstanbul dışındaki Türkiye topraklarında yerleşmiş Rum-Ortadoks Türk uyruklular ile Batı Trakya dışındaki Yunanistan topraklarında yerleşmiş olan Müslüman Yunan uyruklular arasında değiş tokuşu öngören “Türk-Yunan Mübadelesi’ne ilişkin Sözleşme ve Protokol” ile gerçekleştirilmiştir. Sözleşmeye uygun olarak 1 Mayıs 1923 ‘te başlayan bu göç hareketiyle Türkiye’den bir milyon yüz bin Ortadoks Yunanistan’a, dört yüz elli-beş yüz bin Müslüman da Yunanistan’dan Türkiye’ye zorunlu olarak göç ettirilmiştir (Arı, 2014a, s.2).

1.1. İskan bölgelerinin belirlenmesi: 

Göçün zorunlu kılınması konuyu hem teoride hem de pratikte daha kesin bir niteliğe sokmuştur. Bu durum göçü kolaylaştıran ve hızlandıran bir etken olmuştur (Güner, 2015). Ancak bu hızlı ve net karar göçü karşılayacak teşkilat ve örgütlenme açığını da zamanla ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle Mübadele meseleleri ile ilgilenmek üzere 13 Ekim 1923 tarihinde Mübadele İmar ve İskân Vekâleti kurulmuştur (Arı, 2014b, s.26). Mübadillerin uğraşıları, alıştıkları tarım biçimi, türleri ve uzmanlık dalları ile ilgili bilgiler toplanmaya çalışılmış ve geldikleri yörelerin coğrafya özelliklerine, iklim ve toprak şartlarına uygun yerlere iskân edilmelerine öncelik verilerek Türkiye’de on iskân bölgesi düzenlemiştir;

1. Alan: Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Trabzon, Amasya, Çorum, Tokat.; 2. Alan: Edirne, Tekfurdağı, Gelibolu, Kırkkilise, Çanakkale; 3. Alan: Balıkesir; 4. Alan: İzmir, Manisa, Aydın, Menteşe, Afyon; 5. Alan: Burs;. 6. Alan: İstanbul, Çatalca, Zonguldak; 7. Alan: İzmit, Bolu, Bilecik, Eskişehir, Kütahya; 8. Alan: Antalya, Isparta, Burdur; 9. Alan: Konya, Niğde, Kayseri, Aksaray, Kırşehir; 10. Alan: Adana, Mersin, Silifke, Kozan, Ayıntap, Maraş (İpek, 2000, s.43)

Yerleşim yerleri ve gelenlerle ile ilgili verilerin kısa bir sürede toplanması ve hızla karar verilmesi nedeniyle göç sırasında çeşitli sorunlar yaşanmış, iskan her zaman belirlenen bu on bölgeye uygun olarak gerçekleştirilememiştir(İpek, 2000, s.43). Ayrıca Anadolu kentlerinin görüntüsünün, gelen bazı göçmenleri hayal kırıklığına uğratmış, bu nedenle geldikleri şehirlere ve konutlara kıyasla mekansal özellikleri farklılık gösteren kentlere uyum sağlamaktazorlanmışlardır (Karacabey, 2006). Bu durum cumhuriyet sonrası ülkede dış göçün yanı sıra iç göçün de yaşanmasına neden olmuştur.

1.2. Mübadillerin yerleştirilmesi ve mekansal yansımaları 

Mübadele İmar ve İskân Vekâleti’nin öngörüsü doğrultusunda belirlenen bölgelere nakledilen Mübadillerin öncelikli olarak Rumların boşalttığı konutlara yerleştirilmesi zorunluluğu getirilmiştir. Ancak Anadolu’da Rumlardan kalan konutun sayısı ve niteliği oldukça yetersizdir (Çapa, 1990, s.49). Hemen her yerde evler harap haldedir(Sepetçioğlu, 2014, s.68). Terk edilmiş evler bütünüyle işgallerden arındırılmamış ya da kiraya verilmiştir. Bu güç koşullarda Anadolu’ya göç eden göçmenlerin dolayısıyla mübadillerin yerleştirilmesine ilişkin üç temel yaklaşım izlenmiştir(Cengizkan, 2004, s.56);

 -Basit ve geçici konutlar inşa edilmesi; Hazır ithal edilen, yerinde inşa edilen barakaların ya da huğ adı verilen kamış ve kerpiçten, hızla kurulabilen kulübelerin geçici bir süre için kullanılmasıdır (Şekil 1).

-“İktisadi haneler” ve yeni kurulan yerleşimler (Numune köyler) inşa edilmesi; Yöresel farklılıklara göre farklılaşmakla beraber, genellikle tek çatı altında ikişer odalı konut şeklinde tasarlanan tip projelerin devletin sağladığı maddi kaynakla desteklenerek göçmenler tarafından inşa edilmesidir. Yeni yerleşim yeri belirlenirken çevresel faktörler, klimatik ve iklimsel özellikler ve ulaşım olanakları göz önünde bulundurulmuştur. Bayındırlık müdürlüğü tarafından tasarlanan köy planlarında, ortada bir köy meydanı arazisi boş bırakılırken, meydanın çevresinde kuzey-güney ve doğu- batı eksenlerinde sokaklar yerleştirilmiştir. Cami, okul, pazar yeri, dükkan, misafirhane, çeşme ya da kuyu gibi ortak kullanım alanları da meydana yakın yerlerde konumlandırılmıştır(Şekil 2, Şekil 3).

-Emval-i Metruke (terk edilen mallar); Yunanistan’a göç eden Rumlardan geriye kalan evlerin mübadiller tarafından kullanılmasıdır (Çapa,1990, s. 52).

Tamamını okumak ya da indirmek için: http://dergipark.gov.tr/download/article-file/382746